वर्तमान समयमा अधिकांश व्यक्तिहरु आफ्नो स्वास्थ्यबारे सजग हुन थालेको देखिन्छ । जसकारण पनि उनीहरु आफूले खाने खाना तथा आफ्नो शारीरिक तौलप्रति विशेष ध्यान दिने गर्छन् । यसैक्रममा पछिल्लो पटक नेपाली समाजमा फस्टाएको अवधारणा हो ‘इन्टरमिटेन फास्टिङ’ ।
‘इन्टरमिटेन फास्टिङ’को थुप्रै विशेषता भएको र यसबाट व्यक्तिले लाभ पनि प्राप्त गर्न सक्ने पोषणविद् कामना आचार्य बताउँछिन् । तर, सबैको हकमा भने यो प्रभावकारी नहुने र कतिपयलाई यसले हानी समेत पुर्याउन सक्ने जोखिम रहने उनको भनाई छ । उसोभए इन्टरमिटेन फास्टिङ कसका लागि उपयुक्त हुन्छ ? यसका फाइदाहरु के–के हुन् र यसलाई प्रभावकारी बनाउन कस्ता पक्षमा ध्यान दिने त ? यसै सन्दर्भमा पोषणविद् आचार्यसंग गरिएको कुराकानीको सम्पादित अंश :
सर्वप्रथम इन्टरमिटेन फास्टिङ भनेको के हो बताइदिनुस् न ।
‘इन्टरमिटेन फास्टिङ’ भन्ने बित्तिकै अधिकांशले शरीरको तौल कम गर्नका लागि गरिने ‘डाइट’ भनेर बुझ्नुहुन्छ । तर, यसअन्तर्गतगत व्यक्तिको खानपिनका लागि निश्चित समयतालिका तोकिने भएकाले ‘इन्टरमिटेन फास्टिङ’लाई ‘डाइट’भन्दा पनि हाम्रो जीवनशैली भनेर बुझ्दा अझ बढि उपयुक्त हुन्छ ।
अर्थात्, सरल रुपमा भन्नुपर्दा, व्यक्तिले कुन समयमा खाली पेट(उपवास) बस्ने र कुन समयमा कति अनि कसरी खाना खाने ? भनेर उचित समयतालिका तथा मापदण्डलाई अवलम्बन गर्नु नै ‘इन्टरमिटेन फास्टिङ’ हो ।
यसले शरीरलाई कसरी फाइदा गर्छ त ?
पछिल्लो समय खासगरि शरीरको वजन कम गर्नका लागि यो अवधारणा प्रचलित भएको पाइन्छ । किनकी ‘इन्टरमिटेन फास्टिङ’को मुख्य अवधारणा भनेको शरीरका निम्ति आवश्यक ऊर्जा प्रदान गर्ने खाद्य पदार्थ तथा आहार सेवन गरेर अन्य अतिरिक्त अस्वस्थ्य खानाहरुलाई बाहिष्कार गर्नु हो ।
शरीरलाई चलायमान राख्नका निम्ति प्रोटिन, फ्याट र कार्वनको आवश्यकता पर्छ । तसर्थ जब हामी शरीरका निम्ति आवश्यक खाना मात्रै उपभोग गर्छाै तब हाम्रो शरीरले पनि ऊर्जाका लागि आवश्यक फ्याट स्टोरको प्रयोग गर्छ । जसबाट शरीरमा अतिरिक्त फ्याट स्टोर हुनबाट जोगी व्यक्तिको तौल नियन्त्रणमा सघाउ पुग्छ ।
र, तौल नियन्त्रणले व्यक्तिमा सुगर प्रेसरजस्ता दीर्घरोगको मात्रालाई न्यून गराउँछ भन्ने कुरामा कुनै दुईमत देखिदैन । यसर्थ इन्टरमिटेन फास्टिङलाई दिगो रुपमा अवलम्बन गर्न सकिएको खण्डमा यसबाट लाभ लिन सकिने विज्ञानले समेत तथ्य पुष्टि गरिसकेको छ ।
तर, इन्टरमिटेन फास्टिङले सबै व्यक्तिलाई एकै समय र समान रुपमा प्रभाव पारेको पनि देखिदैन नि ! यस्तो किन हुन्छ ?
सामान्यतयाः ३–४ हप्तादेखि नै व्यक्तिमा यसको प्रभाव देखिन थाल्छ तर केहीमा भने लामो समयसम्म पनि यसको केही असर देखिदैन ।
यस सन्दर्भमा यहाँनेर हामीले के बुझ्नुपर्छ भने, प्रत्येक व्यक्तिको शारीरिक संरचना एकै किसिमको हुँदैन । यसका निम्ति व्यक्तिको आणुवंशिक पक्षसंगै अन्य तत्वहरुले पनि उत्तिकै प्रभाव पारिरहेको हुन्छ । जसकारण पनि सबै व्यक्तिमा नतिजा एकैप्रकारले देखिदैँन ।
यसबाहेक कतिपय व्यक्तिहरुले इन्टरमिटेन फास्टिङको दौरान गर्ने गल्तीहरुका कारणले गर्दा पनि सोचेजस्तो परिणाम प्राप्त गर्न सक्दैनन् ।
उसोभए इन्टरमिटेन फास्टिङको दौरान गरिने सबैभन्दा गल्ती के हुन् त ? यसलाई प्रभावकारी बनाउन कस्ता पक्षमा ध्याने दिने ?
सामान्यतयाः अधिकांश व्यक्तिहरुमा मुख्यगरी: कार्वन, प्रोटिन र फ्याटले शरीरको वजन बढाउँछ भन्ने भ्रम व्याप्त रहेको पाइन्छ । जसकारण पनि व्यक्तिहरु यी तत्व पाइने खाद्यबाट टाढै रहने गर्छन् । तर, शरीर भनेको इन्धनबाट चल्ने गाडीजस्तै हो । र, यसलाई चलायमान राख्नका लागि शरीरलाई आवश्यक ऊर्जा ती तीन तत्वबाटै प्राप्त हुन्छ । तसर्थ लामो समय भोकै बसेर मात्रैआफ्नो तौल घटाउँछु भन्ने गल्ती गर्नुहुँदैन । अन्यथा यसले शरीरमा अन्य समस्या निम्त्याउने सम्भावना प्रबल रहन्छ ।
इन्टरमिटेन फास्टिङमा सबैभन्दा महत्वपूर्ण रहेको अर्काे पक्ष भनेको आफ्नो शारीरिक बनावटलाई ध्यान दिनु हो । अर्थात्, इन्टरमिटेन फास्टिङको मुख्य उद्देश्य भनेको तौल घटाउनु मात्र नभई आफू फिट रहनु पनि हो ।
यस समयमा लामो समयसम्म भोकै बसेर आफ्नै शरीरलाई यातना दिइरहेका हुन्छन् । यसले व्यक्तिको शरीरलाई फिट राख्नुको साटो झन् चिडचिडापन हुने, निन्द्रामा समस्या देखिने तथा कमजोर बनाउनेजस्ता अन्य समस्याहरु निम्त्याउने सम्भावना उच्च गराउँछ ।
यस्तै अन्य केही समूहहरु यस्ता पनि हुन्छन्, जो फास्टिङको समय केही नखाई बस्ने र सो अवधि सकिने बित्तिकै आफूलाई मनलागेको खानेकुराहरु पेटभरि खाने गर्छन् । जुन विल्कुल गलत हो । किनकी व्यक्तिका यस्ता गतिविधिले पेटमा जम्मा भइराखेका फ्याटहरु नघटी उल्टै यसले शरीरलाई नोक्सान गराउँछ ।
तसर्थ यस दौरान व्यक्तिले आफूलाई कुन खानाले फाइदा गर्छ र कुनले गर्दैन ? भन्ने पक्षलाई मध्यनजर गर्दै अनुशासित रुपमा यसका मापदण्डहरुलाई अवलम्बन गरेको खण्डमा यसले पक्कैपनि राम्रो नतिजा दिन मद्दत गर्छ । यसका लागि व्यक्तिले जंकफूड तथा रेडिमेड पेय पदार्थबाट टाढै रहदै, स्वस्थ्य जीवनशैली अपनाएर अनुशासित रुपमा यसका मापदण्डहरु अवलम्बन गर्नुपर्छ ।
यससंगै केही समूहले भने आफूलाई अनुकुल समय उपवास बस्ने र बीचमै छोड्ने पनि गर्छन् । जुन विल्कुल गलत हो । लामो समयसम्म यसो गर्नाले शरीरले डाइटलाई समेत पचाउने त्यसबाट कुनैपनि किसिमको फाइदा प्राप्त गर्न सकिदैन । यसबाहेक तौल नियन्त्रणका लागि फास्टिङसंगै शारीरिक व्यायाम पनि उत्तिकै महत्वपूर्ण हुन्छ भन्ने कुरा पनि हामीले बिर्सिनु हुँदैन ।
इन्टरमिटेन फास्टिङ के सबैका निम्ति लाभदायिक रहन्छ ?
होइन । फास्टिङको अवधारणाले सबैलाई लाभ हुन्छ नै भन्ने हुँदैन । सबैको हकमा फास्टिङ बसेर तौल कम गर्न खोज्नु स्वास्थ्यको दृष्टिकोणले राम्रो मानिदैँन ।
मैले अघि भनेजस्तै, लामो समयसम्म खाली पेट बस्दा कतिपयलाई ग्यासट्राईटिसले सताउने या कोहिलाई एकदमै रीस उठ्ने या चिड्चिडापन हुने समस्या देखिन्छ । त्यस्ता केही समूह छन्, जसलाई उपवासले फाइदा त गर्दैन नै, संगै यसका कारण शरीरमा अन्य गम्भीर समस्या निम्तिने जटिलतासमेत उत्पन्न गराउन सक्छ ।
तसर्थ ती समूहले भने यसको विकल्पमा हामीले खाने खानाको मात्रालाई मिलाएर ठिक्क मात्रामा उपभोग गर्न सकेमा मात्रै पनि उचित रुपमा तौल नियन्त्रण गर्न सकिन्छ ।
उसोभए उपवास कस्ता समूहका लागि हानिकारक हुन्छ त ?
खासगरी गर्भवती महिलाका निम्ति कुनैपनि उपवास जोखिमपूर्ण रहन्छ । यस्तै, स्तनपान गराइरहेका आमाहरुको सन्दर्भमा पनि यस्ता उपवासले आमाशिशु दुवैको स्वास्थ्यमा नकरात्मक असर गर्ने सम्भावना उच्च रहन्छ ।
यस्तै, इन्टरमिटेन फास्टिङमा उमेर हद पनि निश्चित रहेको हुन्छ । जसअन्तर्गत १८ वर्षभन्दा मुनिका समूहले यो विधि अपनाउनु हानिकारक मानिन्छ । यसबाहेक बहु–रोगबाट शिकार भएका (दुई वा सोभन्दा रोग लागेका व्यक्ति । जस्तैः सुगरसंगै प्रेसर पनि भएका बिरामी), मालन्यूट्रेशन(कुपोषण), अन्डरवेट (आवश्यकभन्दा कम वजन भएका) तथा सुगरको मात्रा घटबढ भइरहने वा नियन्त्रण गर्न नसकेका लगायतका समूहहरुको निम्ति पनि उपवास हानिकारक हुन्छ ।
तर, इन्सुलिनको प्रयोग गरिरहेका मधुमेहका बिरामीको हकमा भने उचित तौलका लागि यो विकल्प अपनाउन सकेपनि त्यस्ता व्यक्तिहरुलेआफू उपवास बस्नुपूर्व अनिवार्य रुपमा सम्बन्धित चिकित्सक वा विज्ञको सल्लाह लिनुपर्छ ।
इन्टरमिटेन फास्टिङ कसरी कुन–कुन तरिकाबाट बस्न सकिन्छ ? भन्नेबारे अलिकति बताईदिनुस् न !
इन्टरमिटेन फास्टिङका थुप्रै प्रकारहरु रहेका छन् । अहिले सबैभन्दा बढी प्रचलनमा रहेको इन्टरमिटेन फास्टिङ भनेको १६:८ फास्टिङ हो । जसमा व्यक्तिले १६ घन्टा उपवास बसी बाँकी ८ घन्टा भने स्वस्थ खानाहरु खानुपर्ने हुन्छ ।
यस्तै, अर्काे भनेको प्रकार भनेको ५ः२ हो । यसअन्तर्गत भने साताको ५ दिन सामान्य खाना खाने र बाँकी दुई दिन पुरुषको हकमा ६०० र महिलाको हकमा ५०० क्यालोरी खाना खाएर फास्टिङ गर्न सकिन्छ । यसबाहेक यसैअन्तर्गत ५ दिन सामान्य खाना उपभोग गरी बाँकी दुई दिन भने जिरो क्यालोरीमा बसी व्रत पनि बस्न सकिन्छ ।
यसैगरी अर्काे अवधारणा ‘अल्टरनेट डेज् फास्टिङ’ मार्फत पनि आफ्नो तौल नियन्त्रण गर्न सकिन्छ । ‘अल्टरनेट डेज् फास्टिङ’ विभिन्न तरिकाबाट गर्न सकिएता पनि सामान्यतयाः यसअन्तर्गत व्यक्तिले एक दिन सामान्य खाना खाने अर्काे दिन भने ५००–६०० क्यालोरीको खाना मात्रै उपभोग गरेर पनि गर्न सकिन्छ ।
र, अन्त्यमा इन्टरमिटेन फास्टिङ विधि अपनाउन लागेका व्यक्तिहरुलाई के सुझाव दिन चाहनुहुन्छ ?
समग्रमा भन्नुपर्दा इन्टरमिटेन फास्टिङ तौल नियन्त्रण राख्न अपनाइने विधि हो । यसका विभिन्न प्रकारहरु छन् । यद्यपि यसबीच हामीले के कुरामा ध्यान दिनुपर्छ भने, तीमध्येका सबै प्रकारहरु प्रत्येक व्यक्तिमा लाभदायी हुन्छ भन्ने हुँदैन । कसैको हकमा १६ः८ विधि प्रभावकारी रहन्छ भने कसैलाई १ः१ ले बढी फाइदा गर्न सक्छ ।
यससंगै सबै व्यक्तिले इन्टरमिटेन फास्टिङ गर्न मिल्छ भन्ने हुँदैन । कतिपयलाई यसले अपेक्षा विपरित बेफाइदा गर्ने र हानी पुर्याउने सम्भावना पनि उत्तिकै रहन्छ । जसका लागि व्यक्तिको शारीरिक संरचना, स्वास्थ्य अवस्था, उमेर तथा आणुवंशिक पक्षहरु जिम्मेवार रहन्छन् ।
तसर्थ प्रत्येक व्यक्तिले आफ्नो शरीर इन्टरमिटेन फास्टिङका लागि उपयुक्त छ कि छैन वा कुन प्रकारको फास्टिङ आफ्नो निम्ति प्रभावकारी रहन्छ भन्ने विषयमा कुनैपनि फास्टिङ बस्नुपूर्व अनिवार्य रुपमा सम्बन्धित विज्ञसंग परामर्श लिनु उपयुक्त रहन्छ ।