पुटिनसँग नजिकिएर रुस र चीनबीच दरार ल्याउन खोज्दैछन् ट्रम्प ?

बीबीसी – दोस्रो पटक ह्वाइट हाउस पुगेपछि अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्प दशकौंदेखिको अमेरिकी विदेश नीतिको विपरीत रुससँग नजिकिँदै गएका छन् ।

युक्रेनमा युद्ध रोक्ने मुद्दामा पनि ट्रम्प पुटिनको साथमा उभिएको देखिन्छ। उनीहरूले युक्रेनी राष्ट्रपति भोलोडिमिर जेलेन्स्कीलाई रुसको कडा सर्तहरू स्वीकार गर्न दबाब दिइरहेका छन्। जबकी युक्रेनमाथि पहिले आक्रमण गरेर युद्ध निम्त्याउने राष्ट्र रुस हो ।

डोनाल्ड ट्रम्पले आफ्ना युरोपेली सहयोगीहरूलाई अमेरिकाले उनीहरूको रक्षामा सहयोग गरिरहनेछ भन्ने आशा नगर्न पनि भनेका छन्। के अमेरिकाले ठूलो नयाँ रणनीतिमा काम गरिरहेको छ ? के यो रुसलाई चीनबाट टाढा राख्ने ठूलो योजनाको अंश हो ? अथवा ट्रम्पको व्यवहार उनको व्यक्तिगत प्राथमिकता र पुटिनसँगको निकटताको परिणाम मात्र हो ?

ट्रम्प प्रशासनले कसरी रुसको पक्ष लिइरहेको छ ?

रुसको सन्दर्भमा सबैभन्दा ठूलो परिवर्तन फेब्रुअरी १२ मा देखियो, जब ट्रम्पले राष्ट्रपति पुटिनसँग ९० मिनेट फोनमा कुरा गरे। त्यसपछि उनले युक्रेनी राष्ट्रपति भ्लोदिमिर जेलेन्स्कीलाई शान्ति सम्झौतामा सहमत हुन दबाब दिए र अमेरिकालाई कुनै सुरक्षा ग्यारेन्टी बिना युक्रेनी भूभाग रूसलाई हस्तान्तरण गर्न आह्वान गरे।

राष्ट्रपति पुटिनसँगको आफ्नो फोन वार्ताको बारेमा बोल्दै उनले भने, ‘हामी एकअर्काको देशको भ्रमणसहित धेरै नजिकबाट सँगै काम गर्न सहमत भयौं।’ ट्रम्पले युद्धपछि युक्रेन नेटोको सदस्य बन्न नसक्ने पनि बताए। यसअघिका अमेरिकी राष्ट्रपति जो बाइडेनले युक्रेनलाई नेटोको सदस्य बनाउने वाचा गरेका थिए तर रुसले त्यसको कडा विरोध गरेको थियो।

त्यसबेलादेखि ट्रम्पले जेलेन्स्कीलाई ‘बेकार’ र ‘तानाशाह’ भनिरहेका छन्। ह्वाइट हाउसमा दुई जना बीच भएको झगडा सारा संसारले देख्यो। ह्वाइट हाउसको बैठकमा ट्रम्पले युक्रेनले ‘कहिल्यै युद्ध सुरु गर्नु हुँदैनथ्यो’ भने। पुटिनले पनि एक पटक यस्तै टिप्पणी गरिसकेका छन्। ट्रम्पले यो पनि भनेका छन् कि यदि युद्ध समाप्त भएपछि युक्रेनमा शान्ति सेना तैनाथ गरियो भने अमेरिकाले त्यसमा युरोपलाई सहयोग गर्ने छैन। युक्रेनमा पश्चिमी सेना तैनाथ गर्ने विचारलाई रुसले ठाडै अस्वीकार गरेको छ।

युक्रेन युद्ध सुरु भएको तेस्रो वार्षिकोत्सवमा संयुक्त राष्ट्र संघमा भएको मतदानमा अमेरिकाले पनि रुसको पक्ष लिएको छ। यसअघि रुसको कडा आलोचना गर्दै आएको अमेरिकाले यसबीच अमेरिकाले रुसको निन्दा गर्न अस्वीकार गर्यो।

के अमेरिकाले रुसलाई चीनबाट टाढा राख्न यसो गरिरहेको छ ?

युरोपेली सहयोगीहरूबाट टाढा र रूसतर्फ बढ्दो झुकाव अमेरिकाको ८० वर्ष पुरानो विदेश नीतिबाट निकै टाढाको विषय हो । यद्यपि यो नयाँ विदेश नीति रणनीति हो कि होइन भन्ने कुरा अझै स्पष्ट भने भइसकेको छैन ।

फेब्रुअरी २५ मा, अमेरिकी विदेशमन्त्री मार्को रुबियोले कन्जर्भेटिभ समाचार वेबसाइट ब्रेटबार्टलाई भनेका थिए कि राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्प र उनको प्रशासनले रूस र चीन बीचको सम्बन्धलाई कमजोर बनाउन खोजिरहेका छन्।

उनले भने, ‘मलाई लाग्छ रुसी जनता सधैंभरि चीनको कनिष्ठ साझेदार बन्न चाहँदैनन्। यस्तो अवस्थामा, उनीहरूले चीनले जे भन्छ त्यही गर्नुपर्नेछ। मलाई लाग्दैन कि यो रुसको लागि राम्रो छ। यो अमेरिका, युरोप वा विश्वको लागि पनि राम्रो कुरा होइन।’ उनले भने कि यो संयुक्त राज्य अमेरिकाको लागि खतरनाक हुनेछ किनभने, ‘तपाईं संयुक्त राज्य अमेरिका विरुद्ध एकताबद्ध दुई आणविक महाशक्तिहरूको बारेमा कुरा गर्दै हुनुहुन्छ।’

रुबियोले चीनको विश्वव्यापी व्यापार सञ्जाल बेल्ट एण्ड रोड इनिसिएटिभलाई अमेरिकाले चुनौती दिने पनि जिकिर गरे । रुबियोको टिप्पणीप्रति चीनले कडा प्रतिक्रिया जनाएको छ। चिनियाँ विदेश मन्त्रालयका प्रवक्ता लिन जियानले भने, ‘चीन र रुसबीच फाटो ल्याउने अमेरिकाको प्रयास असफल हुने निश्चित छ। चीन र रुसको विकासको लागि दीर्घकालीन रणनीति छ।’

रुबियोले जुन रणनीतिको बारेमा कुरा गरिरहेका छन्, त्यो रणनीति सोभियत कालमा पूर्व अमेरिकी राष्ट्रपति रिचर्ड निक्सनले पनि अपनाएका थिए। उनको प्रयास चीन र सोभियत संघलाई अलग गर्ने पनि थियो।निक्सनले रुसलाई अलग्याउन चीनसँग सम्बन्ध स्थापित गरे। ट्रम्प रुससँग घनिष्ठ सम्बन्ध बनाएर चीनलाई अलग्याउन चाहन्छन्। टिप्पणीकारहरूले यसलाई ‘रिभर्स निक्सन’ वा ‘रिभर्स किसिङ्गर’ योजनाको रूपमा वर्णन गरेका छन्।

आफ्ना राष्ट्रिय सुरक्षा सल्लाहकार हेनरी किसिन्जरको सल्लाहमा, निक्सनले १९७२ मा चीनसँग एक सम्झौतामा हस्ताक्षर गरेका थिए । यो सम्झौताले अमेरिका विरुद्ध दुई कम्युनिस्ट देशहरूको संयुक्त आक्रामकताको अन्त्य गर्‍यो। अमेरिकी थिंक ट्याङ्क, काउन्सिल फर फरेन रिलेसन्स भन्छ, ‘रुबियोको योजनाले ह्वाइट हाउस र यसका कट्टर विरोधीहरूले चीनलाई अलग्याउन र यसको बढ्दो विश्वव्यापी प्रभाव कम गर्न रूससँग मिलेर काम गरिरहेको हुन सक्छ भन्ने सुझाव दिन्छन्।’

‘अमेरिका रुसलाई चीनको कच्चा पदार्थको उपनिवेश बनाउन चाहँदैन’, लन्डन स्कूल अफ इकोनोमिक्सका अतिथि प्राध्यापक क्लाउस विली भन्छन्। ‘यसको अर्थ उनीहरूले आफ्ना स्रोतहरू सस्तो मूल्यमा चीनलाई बेच्नेछन्, जसले गर्दा चीनलाई अमेरिकामाथि अग्रता मिल्नेछ।’

यद्यपि, बेलायतस्थित इन्टरनेशनल इन्स्टिच्युट फर स्ट्राटेजिक स्टडीजकी डा. डाना एलिन भन्छिन् कि ट्रम्पले यो रणनीतिलाई पूर्ण शक्तिका साथ समर्थन गर्ने सम्भावना कम छ। उनले भनिन्, ‘यो ट्रम्पको असामान्य विचार होइन, र उनलाई यो सम्भव लाग्न सक्छ, तर यो विचार मार्को रुबियो र विदेश नीतिमा रहेका अन्य परम्परागत रिपब्लिकन व्यक्तित्वहरूबाट आएको हो, र तिनीहरू नीति बनाउने ह्वाइट हाउस टोलीमा छैनन्।’

के ‘रिभर्स किसिन्जर’ रणनीतिले काम गर्नेछ?

रुस र चीनलाई छुट्याउन अमेरिकाले कडा परिश्रम गर्नुपर्ने हुन सक्छ। २०२२ मा युक्रेनमा आक्रमण हुनुभन्दा ठीक अघि, दुई देशले ‘अनन्त’ मित्रताको घोषणा गरेका थिए र त्यसबेलादेखि, दुई देशहरू बीचको व्यापारिक सम्बन्ध बढेको छ।

चीन रूसी कच्चा तेलको सबैभन्दा ठूलो खरिदकर्ता हो। यसले २०२४ मा ६२ अर्ब डलरको रूसी कच्चा तेल खरिद गरेको थियो। सन् २०२१ मा चीनले रुसबाट आफ्नो तेलको एक तिहाइ मात्र किनेको थियो। युक्रेनमाथिको आक्रमणपछि पश्चिमी देशहरूले रुसी तेलमा प्रतिबन्ध लगाए, जसले गर्दा चीनले रुसबाट थप तेल किन्न पाए।

अर्कोतर्फ, कम्प्युटर चिप्स जस्ता उच्च-प्रविधि उपकरणहरूको रूसको आवश्यकता पूरा गर्न चीन एक बहुमूल्य साझेदार बनेको छ। अमेरिकन इन्टरप्राइज इन्स्टिच्युट र कार्नेगी एन्डोमेन्ट फर इन्टरनेशनल पिस जस्ता अमेरिकी थिंक ट्याङ्कहरूको प्रतिवेदनले रुसले आयात गर्ने कम्प्युटर चिप्सको ठूलो हिस्सा चीनबाट आउने गरेको बताउँछ।

यद्यपि, सांघाई एकेडेमी अफ ग्लोबल गभर्नेन्स एण्ड एरिया स्टडीजका प्रोफेसर याङ चेङ भन्छन् कि रूस र अमेरिका बीचको “जटिल ऐतिहासिक अविश्वास र वैचारिक भिन्नता” को कारणले गर्दा पूर्ण सम्बन्धको सम्भावना कम छ। “रूसले अमेरिकी विदेश नीतिको एकपक्षीय साधन बन्नुको सट्टा रणनीतिक स्वायत्तता कायम राख्नेछ,” उनले भने।

“मलाई लाग्छ पुटिन केही समयको लागि अमेरिकी दृष्टिकोणमा सहमत हुन सक्छन्, तर अमेरिकाले जे प्रस्ताव गरे पनि उनी चीनसँगको आफ्नो सम्बन्धमा सम्झौता गर्नेछैनन्,” स्वीडिश इन्स्टिच्युट अफ इन्टरनेशनल अफेयर्सका डा. हेनरिक वाचमेस्टर भन्छन्।

उनले भने, “स्रोत साधनको हिसाबले रूस र चीन प्राकृतिक सहयोगी हुन्। जबकि रूस र अमेरिकाको हकमा यस्तो छैन। तेल र ग्यास व्यापारको हिसाबले तिनीहरू एकअर्काको प्रतिद्वन्द्वी हुन्।”

के ट्रम्प व्यक्तिगत कारणले रुसको पक्षमा उभिएका हुन् ?

डा. एलिन भन्छिन् कि ट्रम्पले रुस र पुटिनलाई समर्थन गर्नुको कारण कूटनीतिक रणनीति होइन, तर यो ‘धेरै व्यक्तिगत’ हो र उनको पहिलो कार्यकालदेखि नै त्यहाँ रहेको छ। रुसमाथि चुनावी अभियानमा हस्तक्षेप गरेको आरोप लागेको थियो। ट्रम्प र उनको टोलीमाथि रुससँग साँठगाँठ गरेको आरोप लागेको थियो।

ह्वाइट हाउसमा जेलेन्स्कीसँगको हालैको भेटमा ट्रम्पले पुटिनको बारेमा भने, ‘म उनलाई लामो समयदेखि चिन्छु। हामीले रुसको बारेमा धेरै पटक यस्तै प्रचारप्रसार भोगेका छौं।’ डा. एलिनका अनुसार, ‘ट्रम्पले आफूलाई पुटिन जस्तै अवस्थामा देख्छन्, प्रतिशोधले ग्रस्त।’

लन्डन स्कूल अफ इकोनोमिक्सका प्रोफेसर विली भन्छन्, ‘हामीलाई थाहा छ कि ट्रम्प र पुटिनबीच राम्रो सम्बन्ध छ। यो किनभने उनले त्यहाँ मिस वर्ल्ड प्रतियोगिता आयोजना गरेका थिए र रूसले उनको घर जग्गा परियोजनाहरूमा धेरै पैसा लगानी गरेको थियो, जसका कारण उनी फस्टाए।’

‘उनको रूससँग सधैं राम्रो अनुभव रहेको छ।’