डा. शिवजी सिलवाल : कार्डियोलोजिस्ट, नर्भिक अन्तर्राष्ट्रिय अस्पताल
ADVERTISEMENT
पछिल्लो समय मुटुरोगसम्बन्धी समस्या संसारभर नै एक विकराल समस्याको रुपमा स्थापित भएको देखिन्छ । जसकारण पनि मुटुरोगलाई डब्ल्यूएचओले विश्वव्यापी रुपमा व्यक्तिको मृत्यु गराउने प्रमुख कारक तत्वको रुपमा सूचिकृत गरेको छ ।
ADVERTISEMENT
अझ त्यसमाथि पनि अकस्मात् हुने हृदयघातकै कारण कयौले अकालमै ज्यान गुमाउनु परेको अवस्था छ । डब्लूएचओकै सन् २०१८ को तथ्यांकलाई हेर्ने हो भनेपनि नेपालमा हालसम्म मुटुरोग समस्याकै कारण ज्यान गुमाउने संख्या २०.५३ प्रतिशत(३४ हजार एक सय ६७) रहेको र विश्वको सन्दर्भमा नेपाल यसको ३८ औं स्थानमा रहेको पुष्टि गरेको छ ।
भर्खरै गत सेप्टेम्बर २ मा हृदयघातकै कारण मृत्यु भएको ४० वर्षीय चर्चित बलिउडकर्मी सिद्धार्थ शुक्लाको निधन र गत २४ भदौमा नेपालकै भेरी अस्पतालमा दर्ता भएको २४ वर्षीय युवकको हृदयघातको केश दर्ता हुनुले पनि हाल यसबाट सबै पक्षहरु उत्तिकै जोखिममा रहेको पुष्टि गरेको छ ।
तसर्थ यसकारण पनि प्रत्येक व्यक्तिमा हृदयघात भनेको के हो? र यससम्बन्धि केहि आवश्यक ज्ञान हुनु जरुरी रहेको देखिन्छ ।
हृदयघात भनेको के हो ?
मुटुमा अक्सिजन सप्लाई गर्ने विभिन्न नशा/धमनीहरु रहेका हुन्छन् । विविध कारणवश् सोहि नशाहरु ब्लक भएमा अथवा तिनको नियमित कार्यप्रणालीमा अवरोध पुगेको खण्डमा ती धमनीले अक्सिजन प्रवाह गर्ने अन्य भागका मासुहरु अक्सिजन नपाएर क्रमशः मर्न थाल्छन् । र, त्यसैले निम्त्याउँने जटिल किसिमको आकस्मिक नतिजालाई नै हामी आम बोलिचालीको भाषामा ‘हृदयघात’ अथवा ‘हार्ट अट्याक्ट’ भनिन्छ ।’ यसले व्यक्तिमा अचानक मृत्यु हुनसक्ने जोखिम समेत निम्त्याउँछ ।
लक्षणहरु
उसो त विभिन्न आन्तरिक एवम् बाह्य तत्वको प्रभावको कारण प्रत्येक व्यक्तिमा कुनै पनि रोगको लक्षण एकै किसिम र समान रुपमा देखिन्छ भन्ने हुदैँन । र, हृदयघातको हकमा पनि यो कुरा लागू भएको देखिन्छ ।
किनकी केहि व्यक्ति अथवा विशेषगरी दोस्रो पटक हृदयघात हुने व्यक्तिहरुको केशमा भने पहिलो पटकको जस्तो लक्षणहरु देखा नपर्न सक्छन् । उनीहरुमा कुनै पनि लक्षण नै नदेखिन पनि सक्छ । उनीहरुमा एक्कासी हृदयघात हुने गरेको पनि थुपै केशहरु रहेका छन् । जसलाई ‘सुशुप्त हृदयाघात’ पनि भनिन्छ ।
तर, त्यसमध्ये पनि अधिकांश बिरामीमा हृदयघातको दौरानमा साझा रुपमा देखिएको लक्षणलाई भने निम्नानुसार, प्रस्तुत गर्न सकिन्छ :
– छातीमा असहज महशुस हुने
– छाति दुख्ने र छाति गहुँगो भएको भान हुने
– रक्तचाप बढ्ने
– पाखुरा वा छातीको करङ्गको तल्लो भाग दुख्ने अथवा दुखाई सर्दै गएर पिठ्यूँ, बङ्गारा, गर्दन अथवा हाततिर वा समग्रमा सबैतिर दुख्ने अपच हुने,
– सास फेर्न गाहृो भई स्वाँ–स्वाँ हुने,
– चिटचिट पसिना आउने,
– मुटुको धड्कन छिटोछिटो बढ्ने वा अनियमित हुने
– वाकवाकी लाग्नेर वान्ता हुने,
– झुम्म, कमजोरी अथवा रिङ्गटा लागेको महसुस हुने
– र, अत्याधिक मात्रामा बेचैनी हुने आदि ।
कारणहरु
वर्तमान समयलाई नियाल्ने हो भने व्यक्तिमा मुटुरोगको समस्या विशेषतः व्यक्ति स्वयम्ले नै निम्त्याएको देखिन्छ । अहिलेका व्यक्तिहरुको खानपिन, रहनसहन, तनाव एवम् विलासितापूर्ण जीवन र उनीहरुको जीवनशैली नै मुटुरोगको प्रमुख कारण बन्न पुगेको छ ।
यद्यपि यसको जोखिमलाई बढावा दिने कारक तत्वहरु निम्न रहेका छन्ः
१. बढ्दो उमेर र पुरुषलिंगी
२. तनाव
३. धुम्रपान
४. शारीरिक रुपमा निस्क्रिय रहने
५. मोटोपन
६. आणुवंशिक
७. अन्य स्वास्थ्य अवस्थाहरु –(जस्तोः उच्च रक्तचाप, मधुमेह तथा उच्च कोलेस्टोर भएका व्यक्तिहरु) ।
रोकथाम तथा बच्ने उपाय
कुनै पनि रोग लागेर त्यसको निदान गर्नुभन्दा रोग लाग्न नै नदिनु बुद्धिमानी हो । तसर्थ यसका लागि हामीले बेलैमा सजग रहनु पर्छ । आफूमा मुटुसम्बन्धि कुनै पनि रोग लाग्न नदिनका लागि व्यक्तिले सर्वप्रथम स्वस्थ र उचित आहार एवम् सक्रिय जीवनशैलीलाई प्राथमिकता दिदैँ विलासी एवम् तनावमुक्त जीवनयापनमा विशेष प्राथमिकता दिनुपर्छ ।
यस्तै, व्यक्तिले माथिका कारक तत्वहरुलाई मनन गरी तिनको सम्पर्कमा नआउने हर प्रयास गर्दै समय–समयमा मुटु जाँच गराउनु पर्दछ । अझ विशेषगरी आफ्ना परिवारका कुनै पनि सदस्यमा मुटुसम्बन्धि रोग या हृदयघात देखिएका व्यक्ति यस विषयमा सजग रहदै यसका रिक्स फ्याक्टरहरुबाट टाढै रहनु पर्छ । यसरी
आफु अथवा दोस्रो व्यक्तिलाई हार्ट अट्याक्ट आएमा के गर्ने?
सर्वप्रथम हामीले के बुझ्नुपर्छ भने दुर्घटनाको केशमा जस्तो हृदयघातको हकमा कुनै पनि प्राथमिक उपचार भन्ने हुदैँन । त्यसैले यदि व्यक्तिलाई आफु अथवा आफ्नो अगाडि भएको कुनै पनि व्यक्तिलाई हृदयाघात भएको शंका भएमा तत्कालै हृदयरोग उपचार केन्द्रमा सम्पर्क गर्नुपर्छ । साथै त्यस अवस्थामा ३०० एमजीको एस्पिरिन अथवा डिस्पिरिन एउटा ट्याब्लेट बिरामीलाई तत्कालै खानु/ख्वाइदिनु पर्छ । र, यसरी तत्कालै गरिएको उपचार नै बिरामीको मुटुमा धेरै हानी हुनुबाट जोगाउने एक उपयुक्त तरिका हो ।
हृदयघात भएका व्यक्तिलाई समयमै उचित उपचार प्रदान गर्न सकिएको खण्डमा मात्रै पनि धेरैको ज्यान बचाउन सकिन्छ । तर, हाम्रो जस्तो गरीबीको रेखामुनी रहेको देशमा जहाँ मेडिकल इन्यूरेन्स लागु गरेको छैन, यहाँका जनताका लागि मुटुरोगीका उपचार निकै नै महँगो सावित हुन्छ । त्यो एउटा हाम्रो लागि नकरात्मक पक्ष हो । तथापि यसको अर्थ नेपालमा मुटुरोगीको निम्ति उपचार सम्भव छैन भन्ने होइन ।
नेपालमा पनि मुटुरोगको उपचार सम्भव छ । र, व्यक्तिको स्वास्थ्य अवस्था अनुसार यसको उपचार पद्धति भने फरक–फरक हुने गर्दछ । जुन निम्न छन्ः
-औषधि सेवन
-कोरोनरी हाइड्रोप्लाष्टि
-बाइपास सर्जरी
-पेसमेकर वा सीआरटी ।
मुटुरोगका लागि चुनौती बन्दै विलासिता र तनाव
वर्तमान समयको भागदौडको जीवनयापन शैलीले अधिकांशमा मुटुरोगको समस्या बढाएको देखिन्छ । व्यस्त जीवनशैलीका कारण अधिकांश व्यक्ति चिन्ता र तनावबाट गुज्रिएका हुन्छन् । जसले पनि व्यक्तिमा रक्तचाप बढाउँदै मुटुरोग निम्त्याई रहेको हुन्छ ।
यस्तै, बढ्दो प्रविधियुक्त जीवनशैलीका कारण आजका व्यक्तिहरु लामो समयसम्म एकै ठाउँमा निस्क्रिय जीवन यापन गरिरहेका छन् । यसका साथै उनीहरुले पैदल यात्रालाई भन्दा सवारी यात्रालाई बढि प्राथमिकता दिएको देखिन्छ ।
यसैगरि, मनोरञ्जनका, समय बचत तथा सहजका नाममा प्रयोग गरिने विभिन्न तयारी अवस्थाका खाना एवम् पेय पदार्थले पनि मुटु बिगार्छ । र, व्यक्तिका यस्ता गतिविधिले उनमा मुटुरोगको समस्या निम्त्याउँदै मृत्युको जोखिम समेत बढाउँछ । तसर्थ हामीले मुटुरोगबाट टाढा रहनका लागि विलासी एवम् तनावपूर्ण जीवनबाट हरदम टाढा रहने प्रयास गर्नुपर्छ । यसका लागि हामीले उचित आहारको प्रयोग र गुणस्तरीय जीवनशैली अपनाउनु पर्दछ ।
यसका साथै मुटु स्वास्थ्यका लागि मानसिक पक्ष पनि उत्तिकै महत्वपूर्ण हुने भएकाले हामीले सदैव खुशी रहने प्रयास गर्दै नियमित व्यायाम तथा योगालाई विशेष प्राथमिकता दिनुपर्छ । र, याद राखौँ तनाव र विलासीमुक्त जीवन नै स्वस्थ्य मुटुको मुल मन्त्र पनि हो ।
(विश्व मुटु दिवसको अवसरमा डा. सिलवालसँग हिमालय पोष्टकर्मी सृजना मगरले गरेको कुराकानीमा आधारित ।)
