मस्तिष्कलाई कसरी स्वस्थ राख्न सकिन्छ ?

बीबीसी– द्रूत रूपमा बदलिंदै गरेको संसार, सधैं उन्नत प्रविधि र दैनिक जीवनमा आउने परिवर्तनहरू।

हाम्रो दिमाग यी सबै चीजहरूको लागि बनाइएको थिएन, जुन हामी आज गर्छौं । तैपनि, हामीले यस आधुनिक संसारमा राम्रोसँग छाँटकाँट गरिसकेका छौं र परिवर्तन अनुसार आफूलाई निरन्तर परिवर्तन गर्दैछौं ।

यो सबै हाम्रो मस्तिष्कको कारणले सम्भव भएको हो । एउटा अंग जसमा आफैलाई ढाल्ने, सिकाउने र विकास गर्ने ठूलो क्षमता छ।

प्रश्न उठ्छ कि हामीले यो अद्भुत अंगलाई कसरी स्वस्थ राख्न सक्छौं ? के यहाँ कुनै उपाय छ जसद्वारा हामी मस्तिष्कको क्षमता बढाउन सक्छौं र यसलाई तेज बनाउन सक्छौं ? यी प्रश्नहरूको जवाफ खोज्न, बीबीसीकी विज्ञान पत्रकार मेलिसा होगेनबुमले नयाँ अनुसन्धान अध्ययनका साथै केही विशेषज्ञहरूसँग कुरा गरेकी छन् ।

युनिभर्सिटी अफ सरे, इङ्गल्याण्डका क्लिनिकल मनोविज्ञानका प्रोफेसर थोरस्टेन बर्नहोफरले मेलिसालाई बताए कि हामीले आफ्नो मस्तिष्कको क्षमतालाई धेरै तरिकाले बढाउन सक्छौं।

उनी भन्छन्, ‘केही प्रक्रियाहरू छन् जसले तनाव कम गर्छ र केही हप्तामा न्यूरोप्लास्टिकिटीलाई बढावा दिन्छ। न्यूरोप्लास्टिकिटी बढाएर, डिमेन्सिया जस्ता रोगहरूबाट बच्न सकिन्छ र मनोवैज्ञानिक आघातबाट हुने मस्तिष्कको क्षतिलाई पनि कम गर्न सकिन्छ।’

न्यूरोप्लास्टिकिटी के हो ?

प्लास्टिसिटी भनेको बाहिरबाट आउने जानकारीको आधारमा हाम्रो मस्तिष्कले आफैलाई परिवर्तन गर्ने क्षमता हो।

लखनउका मनोवैज्ञानिक राजेश पाण्डेले बीबीसी हिन्दीका लागि आदर्श राठौरलाई भने कि न्यूरोप्लास्टिकिटी भनेको हाम्रो मस्तिष्कमा रहेको नर्भ सेल पनि भनिने न्युरोन्समा बन्ने र परिवर्तन हुने सम्बन्ध हो।

उनी भन्छन्, ‘हाम्रो मस्तिष्क एक न्यूरल वायरिङ सिस्टम हो। मस्तिष्कमा अरबौं न्यूरोन्सहरू छन्। आँखा, कान, नाक, मुख र छाला जस्ता हाम्रा ज्ञानेन्द्रियहरूले मस्तिष्कमा बाहिरी सूचनाहरू पुर्‍याउँछन्। यो जानकारी न्यूरोन्स बीच जडानहरू गठन गरेर भण्डारण गरिन्छ।’

‘जब हामी जन्मन्छौं यी न्यूरोन्सहरू धेरै कम जडान हुन्छन्। रिफ्लेक्स जडानहरू पहिले नै ठाउँमा छन्, जस्तै तातो वस्तुको सम्पर्कमा आउँदा बच्चाले आफ्नो हात फिर्ता लिन्छ । तर, उसले सर्पको मुखमा औँला हाल्छ किनभने उसको दिमागमा सर्प खतरनाक हुन सक्छ भन्ने सम्बन्ध बनाइएको छैन। त्यसपछि ऊ सिक्दै जान्छ र तंत्रिका जडानहरू बनिरहन्छ।

राजेश पाण्डे बताउँछन् कि यी जडानहरू पनि नयाँ अनुभवसँगै परिवर्तन हुन्छन्। यो सम्पूर्ण प्रक्रियालाई न्यूरोप्लास्टिकिटी भनिन्छ। यो मानव सिक्ने, अनुभवहरू सिर्जना गर्ने र सम्झनाहरू भण्डारण गर्ने प्रक्रिया हो।

न्यूरोप्लास्टिकिटी कसरी बढाउन सकिन्छ?

प्रोफेसर थोरस्टेन बर्नहोफर भन्छन् कि मन भट्किँदा दिमागमा तनाव बढ्छ। बारम्बार एउटै कुराको चिन्ता गर्नु हानिकारक हुने कारणले कोर्टिसोल हर्मोनको स्तर बढ्ने उनको भनाइ छ ।

यो हर्मोन मस्तिष्कको लागि हानिकारक छ र न्यूरोप्लास्टिकिटीको लागि अवरोधहरू सिर्जना गर्दछ। यसबाट बच्ने उपाय भनेको माइन्डफुलनेस अर्थात् सजगता हो ।

माइन्डफुलनेस भनेको तपाईको वरपरको परिवेश, तपाईको विचार र तपाईको इन्द्रिय अंगहरू (आँखा, कान, नाक, मुख, छाला) बारे सचेत हुनु हो। यसको मतलब, धेरै सोच नगरी, त्यस समयमा तपाईले के महसुस गरिरहनुभएको छ भनेर ध्यान दिनुहोस्।

मनोवैज्ञानिक राजेश पाण्डे बताउँछन्, ‘सरल भाषामा बुझ्ने हो भने, माइन्डफुलनेस भनेको हाम्रो ज्ञानेन्द्रियहरूबाट बाहिरबाट दिमागमा के(कस्ता सूचनाहरू आउँदैछ र भित्र रहेको जानकारी कसरी प्रयोग भइरहेको छ भन्ने कुराको जानकारी हुनु हो।’

ध्यानको उदाहरण दिँदै उनी भन्छन्, ‘सरल भाषामा भन्नुपर्दा यो आफ्नो ज्ञानेन्द्रियमा ध्यान केन्द्रित गर्ने प्रक्रिया हो। तपाईंको श्वासप्रश्वासमा ध्यान दिँदै वा मौसम तातो वा चिसो महसुस गर्दै, म राम्रोसँग सुन्न सक्छु कि छैन, वरपर कुनै गन्ध छ कि छैन।’

‘यसले तंत्रिका जडानहरू पनि सिर्जना गर्दछ। तपाईंले देख्नुहुनेछ कि यदि कुनै व्यक्तिले दिनको १५ मिनेट मात्र यी इन्द्रीय अंगहरूमा ध्यान केन्द्रित गर्दछ भने, उसको हिँड्ने, बोल्ने, हाँस्ने, हाँस्ने, सबै कुरा परिवर्तन हुनेछ।’

भर्खरै यो खुलासा भएको छ कि न्यूरोप्लास्टिकिटीको प्रक्रियामा मस्तिष्कको संरचना पनि परिवर्तन हुन्छ। यो परीक्षण गर्न, मेलिसा होगेनबुमले एक पटक आफ्नो मस्तिष्क स्क्यान गराइन्, छ हप्तासम्म ध्यान गरे र फेरि स्क्यान गरिन्।

अघिल्लो र नयाँ स्क्यानहरू तुलना गरेपछि, प्रोफेसर बार्नहोफरले मेलिसाको मस्तिष्कमा छ हप्तामा न्यूरोप्लास्टिकिटी बढेको बताए।

उनले भने, ‘मस्तिष्कको दाहिने एमिग्डालाको आकार घटेको छ । यो तनावमा कमीको कारण हुन्छ। चिन्ता र तनाव भएका मानिसहरूमा यो बढ्छ। हामीले पहिले पनि देखेका छौं कि दिमागी तालिमले यसको आकार घटाएको छ। मस्तिष्कको पछाडिको भागमा पनि परिवर्तन भएको छ। ‘यसको मतलब दिमागमा व्याकुलतामा कमी आएको छ।’

व्यायाम पनि उपयोगी

मस्तिष्कमा न्यूरोप्लास्टिकिटी बढाउन व्यायामले पनि महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्ने विज्ञहरू बताउँछन्। इटालीको ‘सेन्ट्रो न्युरोलेसी’ इन्स्टिच्युटका निर्देशक प्रोफेसर एन्जेलो क्वाट्रोनका अनुसार दिनमा ३० मिनेट र हप्तामा चारदेखि पाँच दिन व्यायाम गरिएमा यसले मस्तिष्कमा राम्रो प्रभाव पार्छ ।

युनिभर्सिटी अफ ससेक्सका तुलनात्मक अनुभूतिका प्रोफेसर गिलियन फोरेस्टरले मस्तिष्कमा हुने गतिविधि र परिवर्तनहरू शारीरिक गतिविधिसँग नजिकको सम्बन्ध रहेको बताए।

उनी भन्छिन्, ‘कसैलाई बोल्न गाह्रो भएमा हातको इशाराले बोल्दा सहयोग गर्छ भन्ने हामीले देखेका छौं । वास्तवमा, हाम्रो मस्तिष्कको जुन भागले बोल्न मद्दत गर्दछ त्यो भागसँग जोडिएको हुन्छ जसले मोटर निपुणतामा मद्दत गर्दछ अर्थात् हात, खुट्टा वा हातको मद्दतले काम गर्न मद्दत गर्ने भागसँग। हुनसक्छ यस्तो भएको हो किनभने भाषा इशाराहरू मार्फत विकसित भएको थियो। ”

लन्डन विश्वविद्यालयको बर्कबेकको स्कूल अफ साइकोलोजीका डा ओरी ओस्मी ध्यान बाहेक शारीरिक व्यायामले पनि तनाव कम गर्ने बताउँछन्।

उनी भन्छन्, ‘हाम्रो मस्तिष्कले सधैं परिवर्तन गरिरहेको हुन्छ । तर यो प्रक्रिया बच्चाहरु मा छिटो हुन्छ। सामान्य स्तरमा हात र खुट्टा चलाउने बच्चाहरूले पछि राम्रोसँग बोल्न सक्छन् भन्ने देखियो। तर त्यसो नगर्नेहरूमध्ये केहीलाई पछि बोल्न वा सामाजिक व्यवहारमा समस्या हुन सक्छ।

मनोवैज्ञानिक राजेश पाण्डे बताउँछन् कि व्यायाम मात्र होइन, संगीत वा भाषा सिक्ने जस्ता कुनै पनि नयाँ कामले न्यूरोप्लास्टिकिटी बढाउन सक्छ किनभने जब हामीले नयाँ कुरा देख्छौं, सिक्न सक्छौं वा सोच्छौं, मस्तिष्कमा नयाँ न्यूरल जडानहरू बन्छन्।

उनी भन्छन्, ‘मानव मस्तिष्कले जीवनभर स्नायु जडान गर्न सक्छ। तपाईं डण् वर्षको उमेरमा पनि नयाँ भाषा सिक्न सक्नुहुन्छ। नयाँ ठाउँमा जानु, दिनचर्या तोड्नु र केही नयाँ प्रयास गर्नुका धेरै फाइदाहरू छन्। हामीले उसलाई नयाँ अनुभव दिईरहनुपर्छ।

मस्तिष्क क्षति को उपचार

इटालीको ‘सेन्ट्रो न्यूरोलेसी’ इन्स्टिच्युटमा न्यूरोलोजिकल समस्याबाट पीडित बिरामीको आधुनिक प्रविधिको सहयोगमा उपचार गरिन्छ ।

यस इन्स्टिच्युटका निर्देशक प्रोफेसर एन्जल क्वाट्रोनले हिँड्न नसक्नेहरूका लागि विशेष खेल बनाइएको बताउँछन् । यसले उनीहरूको मस्तिष्कमा सिग्नलहरू पठाइरहन्छ। यसले प्लास्टिसिटी बढाउँछ र मस्तिष्कले दुर्घटना वा स्ट्रोकको कारण टुटेका जडानहरूलाई पुन: बनाउन सक्षम हुन्छ। यसलाई रिवायरिङ भनिन्छ।

यस कार्यमा रोबोटिक्स र वर्तमान उत्तेजनाको सहयोग पनि लिइन्छ। हालको उत्तेजक एक उपकरण हो जसले मस्तिष्कमा कमजोर संकेतहरू बढाउँछ। यसले मस्तिष्कलाई पुन: जोड्न मद्दत गर्दछ।

भविष्यमा सिक्ने प्रक्रिया सहज हुनेछ

अहिलेसम्म बालबालिकामा न्यूरोप्लास्टिकसिटी बढी हुन्छ भन्ने मान्यता थियो । तर अहिले मस्तिष्कलाई सक्रिय राख्न र यसबाट हुने क्षतिलाई कम गर्न विश्वभरका वयस्कहरूमा यसको प्रयोग भइरहेको छ।

क्याम्ब्रिज युनिभर्सिटीका प्रायोगिक मनोविज्ञानका प्रोफेसर जोए कोर्टेजी भन्छन् कि हरेक मानिसको मस्तिष्कको पनि सिक्नको लागि आफ्नै लय हुन्छ।

नले बीबीसी विज्ञान पत्रकार मेलिसा होगेनबुमलाई भने, “हरेक व्यक्तिको मस्तिष्कले आफ्नै लयमा काम गर्छ। यदि त्यो व्यक्तिलाई उसको मस्तिष्कको लय अनुसार जानकारी दिइयो भने उसले छिटो सिक्न सक्छ।

क्याम्ब्रिज विश्वविद्यालयमा गरिएको एक प्रयोगमा मानिसहरूलाई केही प्रश्नहरू समाधान गर्न दिइएको थियो। त्यसपछि उनको मस्तिष्कको विद्युतीय गतिविधि मापन गरियो। यसले उसको दिमागले कुन लयमा काम गरिरहेको छ भनी एक विचार दियो। त्यसपछि त्यो लय अनुसार प्रश्नहरू दिइयो, तिनीहरूले तिनीहरूलाई राम्रो तरिकाले समाधान गर्न सक्षम थिए।

यो अनुसन्धान अझै प्रारम्भिक चरणमा छ र भविष्यमा मानिसहरूलाई उनीहरूको मस्तिष्कको लय अनुसार राम्रोसँग सिकाउन सकिन्छ, उनीहरूको न्यूरोप्लास्टिकिटी बढाउन सकिन्छ भन्ने आशा गरिएको छ।